Nie rzucim ziemi

Rozmowa z prof. Jerzym Wilkinem z Instytutu Rozwoju Wsi PAN o tym, dlaczego rolnikom bardziej opłaci się ziemię zaniedbać, niż ją sprzedać, i skąd się bierze wielkie poparcie wsi dla PiS.

JOANNA SOLSKA: - Rolnicy protestują przeciwko skandalicznie niskim cenom skupu owoców. Myśli pan, że ich niezadowolenie spowoduje obniżenie wysokiego dotąd poparcia wsi dla partii rządzącej?

JERZY WILKIN: - Niekoniecznie. Protesty nie są bowiem wyrazem niezadowolenia mieszkańców wsi, ale nieliczne grupy rolników produkujących na rynek. Ta­kich, których dochody zależą od wielko­ści produkcji i cen, jakie za nią uzyskają. Na wsi takich prawdziwych rolników jest już mniej niż 10 proc. Na kieszeniach po­zostałych 90 proc. sytuacja rynkowa się nie odbija. Ona ich nie dotyczy.

Z czego żyje te 90 procent?

Prawie połowa, dokładnie 49 proc., uzy­skuje dochody z pracy najemnej. Na dru­gim miejscu są świadczenia społeczne, czyli głównie renty i emerytury z KRUS i ZUS, z których żyje aż 30 proc. mieszkańców wsi. Z produkcji rolnej żyje niecałe 10 proc. Aż połowę ich dochodów stanowią dotacje unijne. Tylko dla 7 proc. Podstawą utrzymania jest własna firma.

Z najświeższego raportu „Polska wieś 2018", pod redakcją pana oraz Iwony Nurzyńskiej z Instytutu Rozwoju Wsi PAN, wynika, że znaczenie rolnictwa dla polskiej gospodarki szybko maleje. Politycy mówią coś zupełnie innego.

Co dziesiąty pracujący Polak zatrud­niony jest w rolnictwie, co piąty rolnik w Unii jest Polakiem. Ale te 10 proc. za­trudnionych w rolnictwie wytwarza zaledwie 2,4 proc. naszego produktu narodowego. Udział rolnictwa w na­szym PKB się kurczy. Bogactwo Polaków nie zależy od rolnictwa tak, jak kiedyś.

Te liczby świadczą o tym, że wydajność w rolnictwie jest czterokrotnie niższa niż w pozostałej części gospodarki. Nie jest ono żadną lokomotywą, ale hamulcem naszego rozwoju. Jak więc wytłumaczyć, że mieszkańcy wsi są ze swojej sytuacji materialnej zadowoleni bardziej niż mieszkańcy największych miast?

Nie zawsze dlatego, że ich docho­dy są wyższe, chociaż nierzadko to też. Od 2005 r. (w maju 2004 r. weszliśmy do Unii) do 2016 r. dochody na głowę mieszkańca wsi wzrosły o 118 proc., na­tomiast mieszkańców największych miast o 94 proc. Pamiętajmy przy tym, że na wsi rodzi się więcej dzieci. Oczywiście mówimy o dochodach przeciętnych, trzeba pamię­tać, że na wsi ich rozwarstwienie jest duże.

Polityka rolna kolejnych rządów dąży do tego, by średni dochód w rolnictwie był zbliżony do zarobków w innych gałęziach gospodarki. Przy czterokrot­nie niższej wydajności! A jednocześnie ubolewamy nad tym, że w naszym PKB udział płac jest taki niski. Nie będzie wyższy, dopóki rolnictwo będzie takie nieefektywne.

Wzrost dochodów zawdzięcza wieś - nie tylko rolnicy - głównie transfe­rom unijnym. Dopłaty bezpośrednie pobiera 1,3 mln właścicieli gospo­darstw, chociaż połowa z nich niczego na rynek nie produkuje. Parytet, czyli stosunek średniego dochodu w rolnic­twie w stosunku do średniego wynagro­dzenia w kraju, wynosi już 78 proc.

Parytet nie pokazuje dochodów nierejestrowanych. Szarej strefy, która na wsi jest o wiele większa niż w mieście.

Zachęcają do niej przywileje płynące ze statusu rolnika, także fikcyjnego. Jeśli mam hektar ziemi, mogę się ubezpieczyć w KRUS i płacić kilkakrotnie mniejsze składki na emeryturę niż w ZUS. Zatrud­nienie legalne oznacza nie tylko koniecz­ność płacenia składek na ZUS, ale także podatku PIT. Fikcyjny rolnik nie tylko tego podatku, ale nawet składek na zdrowie nie musi płacić. Udział rolnictwa w ponosze­niu kosztów utrzymania państwa jest nie­współmiernie niski w stosunku do innych gałęzi gospodarki. Ludzie potrafią liczyć, więc wielu mieszkańców wsi chętnie pra­cuje w budownictwie, ale na czarno, co pra­codawcom się podoba, gdyż oni także po­noszą mniejsze koszty. Cała sfera tzw usług dla ludności to na wsi także czarna albo szara strefa, tutaj mało kto wystawia ra­chunki, niegrzecznie jest nawet o nie po­prosić. Nierzadko spotyka się całe „czarne firmy” budowlane, których właścicielem jest fikcyjny rolnik, a pracownikami Ukra­ińcy. Mają na wsi wzięcie, robią bez faktury.

Wieś ma powody do zadowolenia, płaci mniej, stanowi coś w rodzaju uprzywilejowanej specjalnej strefy ekonomicznej. PiS, idąc do władzy, obiecał, że tego nie zmieni, żadnych reform KRUS nie przeprowadzi. Mimo że te przywileje zabetonowały fatalną strukturę rolnictwa. PiS ustawą o ziemi wbił ostatni gwóźdź do trumny, obrót ziemią rolną zamarł.

Połowa gospodarstw rolnych w naszym kraju ciągle ma mniej niż 5 ha. To także jest hamulcem wzrostu wydajności. Na tak ma­łej powierzchni nie da się osiągać wysokich plonów i dochodów. Ale gospodarstwa, które mają szansę na rozwój, nie mogą ziemi dokupić, ponieważ drobni rolnicy jej nie sprzedają. Państwo także ziemi agen­cyjnej nie sprzedaje. Mamy klincz. Z nie­pokojem obserwuję zjawisko porzucania ziemi przez drobnych rolników. Przestają ją uprawiać, zarasta chwastami.

Dlaczego wolą ją porzucić, niż sprzedać?

Sprzedając ziemię, ciągle przez wielu nazywaną ojcowizną, przestaliby być jej właścicielami i straciliby przywileje. I dopłaty. Pozbawiliby się pewnego źró­dła dochodów, z ich punktu widzenia za­chowaliby się nieracjonalnie. Każdy myśli o sobie, a nie o konieczności modernizacji rolnictwa. O tym powinno myśleć pań­stwo. Jak na ironię na wsi, podczas różnych uroczystości, znów się śpiewa rotę ze sło­wami „nie rzucim ziemi, skąd nasz ród”.

Były minister rolnictwa twierdzi, że 60 proc. rolników, którzy dostają dopłaty bezpośrednie do hektara, swojej ziemi nie uprawia. Biorą tylko dopłaty, a grunty oddają sąsiadom w nieformalną dzierżawę. Sami funkcjonują w szarej strefie, niektórzy wyjeżdżają na saksy.

I to nie jest najgorsze, bo przynajmniej ziemia nie jałowieje, a lepsze gospodar­stwa mogą się powiększać. W ten sposób, bokiem, obchodzi się fatalną ustawę o zie­mi, która praktycznie zabroniła rolnikom sprzedaży gruntów temu, kto najwięcej zapłaci. Prawo pierwokupu ma bowiem państwowa agencja. Gorzej, jak rolnik po prostu ziemię porzuca, pozwala jej le­żeć odłogiem. To wielki grzech, że polscy politycy nie szanują ziemi rolnej.

Liczy się tylko to, żeby jej nie wykupili obcy?

Na świecie, zwłaszcza w Chinach i In­diach, popyt na żywność rośnie bardzo szybko. To wielka szansa także dla nasze­go rolnictwa, tego towarowego. Politycy, pozwalając na to, by ziemia rolna się mar­nowała, marnują dobrą przyszłość nasze­go rolnictwa.

Przecież chwalą się imponującym wzrostem eksportu polskiej żywności.

Jest imponujący. Sprzedajemy już za gra­nicę za ponad 25 mld euro, o 7 mld euro więcej, niż wynosi nasz import. Tylko że nie jest to głównie zasługą naszego rolnictwa, lecz przemysłu spożywczego. A dokład­niej - zachodnich koncernów, które sporo w Polsce zainwestowały, licząc na rozwój naszego rolnictwa. Wyraźnie świadczą o tym badania tzw. polskiego „wsadu” pło­dów rolnych w eksportowanych produk­tach przetworzonych. Czyli na przykład udział polskiego mięsa w przetworach wy­syłanych za granicę, który szybko maleje. Nawiasem mówiąc, eksportowym hitem Polski są papierosy produkowane w za­chodnich fabrykach z zagranicznego tyto­niu. Gdybyśmy naprawdę modernizowali nasze rolnictwo, eksport naprawdę polskiej żywności mógłby być o wiele wyższy. Tym­czasem rolników towarowych jest w Polsce zaledwie około 20 proc. Nie stanowią żad­nej siły politycznej, choć to oni decydują o zaopatrzeniu rynku i eksporcie. I o na­szym bezpieczeństwie żywnościowym, o którym tak bardzo lubią mówić politycy.

Dlatego partiom na modernizacji rolnictwa tak naprawdę nie zależało. Rolnicy wielkotowarowi, produkujący na rynek, nie byli pieszczochem żadnej władzy, choć najpierw zaufali PO, potem Nowoczesnej. Obie partie ich zawiodły. Nikt w parlamencie nie reprezentuje interesów rolników produkujących na rynek. Wsi na rolnictwie też nie zależy.

Prawdziwi rolnicy nie mają też swoich reprezentantów, którzy walczyliby o ich in­teresy. Ci, którzy protestowali na ulicach w czasach poprzedniego rządu, obecnie mają rządowe posady. Co jakiś czas na fali rolniczego niezadowolenia pojawiają się harcownicy, których nikt nie zna. Ale oni też nie walczą o szerzej rozumiane inte­resy rolnictwa, tylko o to, żeby zamknąć granice przed np. ukraińskimi owocami.

I żeby państwo zagwarantowało wyższe ceny. Są antysystemowi.

Rząd rozmawia z nimi ich językiem. Premier winę za niskie ceny owoców zwala na poprzedników, którzy sprzedali kapitałowi obcemu nasz przemysł spożywczy. I obiecuje, że teraz państwo zbuduje nowe fabryki, co - jak wiadomo - musi potrwać. Te państwowe przetwórnie będą skupować owoce po cenach opłacalnych dla rolników.

Nie ma słowa o tym, że rolnicy muszą się łączyć w grupy, organizować, żeby stać się partnerem dla przetwórców. Ani też o tym, ile te państwowe dżemy czy soki będą kosztować w sklepie.

Mnie niepokoi zapowiadany przez premiera „pakt dla rolnictwa” i „krajowy system wsparcia”, bo nie wiem, co to zna­czy. Że Polska rezygnuje z unijnej polityki rolnej, a więc także wszystkich funduszy, które dzięki niej dostajemy? Przecież to są nie tylko dopłaty do hektara. Wydaje się to niemożliwe, przecież tych miliardów euro z własnego budżetu nie wyjmiemy. A jeśli nie chcemy z nich zrezygnować, to wszelkie wsparcie dla rolnictwa musi się odbywać w ramach Wspólnej Polityki Rol­nej (WPR). O jakiejś dodatkowej pomocy, która może być uznana za niedozwoloną pomoc publiczną, nie ma mowy.

Może to tylko „ściema" premiera, żeby uspokoić nastroje przed wyborami?

To nie zmienia faktu, że nasz rząd powi­nien się przygotować do tego, że Unia jed­nak obcina środki na WPR. Zrobiła to już w poprzedniej perspektywie budżetowej (lata 2014-20), ale dzięki naszym negocjatorom Polska tego nie odczuła, rolnicy dostali nawet więcej pieniędzy. Teraz tak być nie musi, ale ja nie widzę po naszej stronie tych negocjatorów, którzy potrafiliby inne kraje przekonać, że Polsce warto przyznać więcej środków.

Należą nam się przecież dopłaty bezpośrednie, takie jak Niemcom czy Francuzom.

Z jakiego tytułu? Portugalia ma prze­cież niższe dopłaty niż my. Dopłaty,

historycznie uwarunkowane, są związane z wydajnością plonów z hektara, a u nas jest ona ciągle sporo niższa. W Unii nie tupie się nogą, że się należy. Wiele zależy od sztuki przekonywania innych. Polska obecnie w kształtowaniu nowej polityki rolnej nie uczestniczy.

Popularność PiS na wsi nie zależy od wyników negocjacji w sprawie WPR, ale od transferów socjalnych.

PiS nie ma obecnie na wsi konkurenta. Poparcie dla tej partii na wsi jest sporo większe niż w mieście. Prezes Kaczyń­ski wie, że aby wygrać wybory w Polsce, trzeba je wygrać na wsi. Program 500 plus bardzo to poparcie wzmocnił, ale miesz­kańcom wsi podoba się też polityka godnościowo-patriotyczna. Ogromną rolę odgrywa tu także Kościół wzmacniający ten konserwatywny przekaz.

Wieś, nie tylko rolnicy, jest wielkim zwolennikiem naszego uczestnictwa w UE. Ale tym samym ludziom podoba się, że nasz rząd stawia się Brukseli.

Z waszego raportu, który wydała Fundacja na rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa, wynika, że mieszkańcy wsi chcą być w Unii, ale nie życzą sobie, aby Polska integrowała się z nią bardziej. A już, broń Boże, przyjmo­wała euro. Pieniądze - tak, wartości -niekoniecznie?

Zadowalamy się pieniędzmi, choć wieś nie spodziewa się, że może ich być mniej. Mieszkańcy wsi są świadomi swojej poli­tycznej siły. W ostatnich wyborach parla­mentarnych frekwencja na wsi była wyższa niż w mieście. Z naszych badań wynika, że w nadchodzących może być podobnie. Re­kordowo licznie mogą się też mieszkańcy wsi stawić na wybory samorządowe, które zawsze były dla nich ważne.

Należy się więc liczyć nie tylko z utrzy­maniem wszystkich nieracjonalnych przywilejów, skutkujących rozrostem szarej strefy na wsi, ale także z jeszcze większymi transferami socjalnymi. Tymczasem nasza gospodarka coraz rozpaczliwiej potrzebuje ludzi do pracy. Ich brak zacznie hamować rozwój. Ci ludzie są na wsi.

Nawet ich tam przybywa, ponieważ więcej Polaków przeprowadza Się z mia­sta na wieś niż odwrotnie. Śmiało można powiedzieć, że na wsi co piąty mieszkaniec mógłby znaleźć legalną pracę poza rolnic­twem, z korzyścią dla samego rolnictwa. Mógłby stać się pełnowartościowym oby­watelem płacącym podatki, ale mu się to nie kalkuluję. Żeby Prawo i Sprawie­dliwość mogło utrzymać władzę w Pol­sce, musi dać wsi gwarancję, że ten zły stan rzeczy dla Polski, ale dobry dla wielu mieszkańców wsi, utrzyma.

Rozmawiała Joanna Solska

ŹRÓDŁO